U steunt de heemkundekring door lid of vriend te worden.
Iedere eerste maandag- en woensdagochtend van de maand van 10 tot 12 uur kunt u ons bezoeken in het heemhuis.

Schuurkerk

Uit DeurneWiki, de historische encyclopedie voor groot-Deurne.
Naar navigatie springen Naar zoeken springen

Een schuurkerk, ook wel kerkschuur genoemd, is een schuilkerk die is gevestigd in een gebouw dat er van buiten als een schuur uitziet.


Schuurkerk op Vreekwijk[bewerken | brontekst bewerken]

Openlijke uitoefening van de katholieke godsdienst was in het calvinistische noorden vanaf 1581 niet toegestaan en vaak stonden er flinke straffen op. Alle kerkgebouwen waren in bezit genomen door de calvinisten en de kloosters werden opgeheven. Het exacte moment van inbeslagname en opheffing is regionaal verschillend. In het oostelijk deel van het huidige Noord-Brabant, en dus ook in de heerlijkheid Deurne, vond dit bijvoorbeeld pas na de Vrede van Münster en de politieke reformatie in 1648 plaats.[1]

Omdat ook Deurne destijds grensstreek was gingen veel Deurnenaren naar de grenskapel op de Grotenberg op Venraijs grondgebied. De bewoners van de Heitrak en Moosdijk konden naar Meijel naar de kerk, iets wat ze overigens al lange tijd vóór de Vrede van Münster deden.

Dat er kort na 1648 ook op Vreekwijk illegale erediensten gehouden werden, weten we uit een aantekening bij de onkostendeclaratie van schout Otto de Visschere. De eerste Deurnese predikant Huijsingius wilden nog wel eens gaan wandelen op katholieke feestdagen en koos dan als doel van zijn wandeling de plekken waarvan hij wist of vermoedde dat daar de katholieke gelovigen met de pastoor samenkwamen, uiteraard met de bedoeling om deze bijeenkomsten te verstoren. Met die opzet wandelde hij ook op derde Kerstdag naar Vreekwijk, waarvan hij wist dat er een katholieke eredienst werd gehouden. Nu kan men dergelijke confrontaties proberen te ontwijken door de vlucht te nemen of er juist hard tegen in gaan. De Visschere besloot tot een andere tactiek. Hij nodigde de dominee én zijn vrouw uit om, onder het genot van een glaasje bier of wijn, openhartig over de zaak te praten om te bezien of men tot een oplossing kon komen die voor beide partijen leefbaar was. Het resultaat van dit gesprek is niet bewaard gebleven, wel de rekening van 3,50 gulden.

In 1651 werd op de Grote Vergadering besloten dat hoewel de oude verboden gehandhaafd bleven, actief optreden tegen de katholieken een lage prioriteit zou hebben. Sinds die periode werd de beoefening van de katholieke eredienst in niet opvallende schuil- en schuurkerken toegestaan. Wel moest men om gedoogd te worden zogenaamde recognitiegelden betalen aan de plaatselijke overheid. Daarom namen de katholieken in grensgebieden vaak hun toevlucht tot grenskerken, die juist over de grens waren gebouwd. Voor Deurne gold dat ook. Al in het vredesjaar 1648 werd door de Deurnenaren een grote houten schuur gebouwd op de Grotenberg, die het jaar daarop vervangen werd door een stenen kapel. Maar al snel zal de grote loopafstand erg bezwaarlijk geweest zijn en zal er smeergeld betaald zijn om binnen de heerlijkheidsgrenzen, zoals op Vreekwijk, ter kerke te kunnen gaan.

Eerste schuurkerk aan de Lagekerk[bewerken | brontekst bewerken]

Wie niet blij waren met een schuurkerk in een afgelegen gehucht waren de tappers en herbergiers in de kom van Deurne. Zij zagen hun zondagse omzet kelderen. De boeren kwamen zondags nog wel naar het centrum om op de hoogte te blijven van de daar gedane afkondigingen van de plaatselijke overheid en om onderling handel te drijven, maar hadden dan al wel een of meer consumpties genuttigd in het bierhuis bij de schuurkerk. Dat zal er al snel toe geleid hebben dat er een schuurkerk in de kom van Deurne werd gebouwd of in gebruik genomen. De juiste locatie van die eerste schuurkerk is niet bekend maar moet gezocht worden aan de huidige Lagekerk, it 's all in the name.

Na het rampjaar 1672 werden de protestanten wat toleranter ten aanzien van de uitoefening van de godsdienst door de katholieken in schuurkerken. Dat wil overigens niet zeggen dat er helemaal geen invloed van de overheid was. Wilde men een schuurkerk in gebruik nemen dan moest vooraf bij de Staten Generaal toestemming worden gevraagd, waarbij nauwkeurig moest worden opgegeven wat het uiterlijk en de afmetingen van het gebouw waren.

Schuurkerk van 1714[bewerken | brontekst bewerken]

In 1714 was de oude schuurkerk rats versleten en moest er dus worden uitgekeken naar een nieuwe bouwlocatie. Die werd gevonden want de weduwe van Antony Hensen was genegen om haar akker in het Derp daarvoor beschikbaar te stellen. We weten niet precies waar die lag, maar waarschijnlijk moet die ergens in de huidige wijk Koolhof gezocht worden. Niet iedereen was blij met deze locatie en met name niet de tappers, herbergiers en winkeliers in de kom van Deurne. De kerk zou verder van hun zaak komen te staan en dus verlies aan klandizie. Zelfs de protestantse tapper Abraham van Hoek was tegen het nieuwe plan. Zij stelden gezamenlijk een bezwaarschrift op, waarin ze ook nog als argument aanvoerden dat de akker van de weduwe Hensen niet aan een goede wegverbinding, maar tussen andere vruchtbare akkers lag, waarvan de veldvruchten door de zondagse kerkgangers "vertreden, bedorven en geruïneert" zouden worden. Zo boden in dat bezwaarschrift ook een goed alternatief. Aan de Kraaienheuvel lag in de nieuwe erven een perceel grond dat eigendom was van de heer van Deurne en dat als bouwterrein zeer geschikt was, gelegen aan liefst vijf "gemeijne breede en regte straten". Het document was ondertekend door president-schepen Antony Hurkmans, Hendrik van der Bloemen, Peter Willems Hermans, Andries Hermans Kuijpers, Adriaan van der Bloemen, Willem van der Voort, Jan Meulendijckx, Abraham J. van Hoeck, Willem Peters Hensen, de weduwe van Dirk Meulendijkx, Francis Peters en Zeger Antonis.

Er was nog iets dat de bouw van de nieuwe schuurkerk in de weg stond. De fiscaal (penningmeester) van Brabant Diederik Vleugels hoorde van de nieuwbouwplannen, maar hij had over de jaren 1712 tot en met 1714 van de borgemeesters van Deurne geen jaarlijkse recognitie meer ontvangen. Die recognitie was smeergeld dat aan de hogere overheid betaald moest worden om de schuurkerken oogluikend toe te staan. Vleugels dreigden om de Deurne schuurkerk, oud of nieuw, helemaal te laten sluiten. Daarom besluit men in Deurne om een afvaardiging naar hem te sturen, die de drie achterstallige jaren alsnog zou betalen en als hij daar dan nog geen genoegen mee nam, dan mocht men hem nog 100 gulden extra toestoppen.

De heer van Deurne verkocht zijn perceel bij de Kraaienheuvel, de fiscaal van Brabant ging niet meer dwarsliggen de de nieuwe schuurkerk kwam er op de door de middenstand gewenste plek.

Ook later moest bij verbouwingen of uitbreidingen steeds vooraf toestemming gevraagd worden bij de Staten Generaal.

In 1788 werd door de pastoor en kerkmeesters van Deurne toestemming gevraagd om de kerkschuur aan de Lagekerk te mogen uitbreiden. Zo'n aanvrage moest goedgekeurd worden door de Staten-Generaal in Den Haag en diende vergezeld te gaan van gedetailleerde maatvoeringen, ook van gevels en ramen.[2]

Kerknaasting 1798[bewerken | brontekst bewerken]

Aangezien de protestantse gemeenten in katholieke streken meestal klein bleven waren zij vaak niet in staat de hun toegevallen kerkgebouwen naar behoren te onderhouden. Het daaruit volgende bouwkundige verval was de reden dat, toen de katholieken deze gebouwen vanaf 1798 terug konden krijgen, zij soms toch de voorkeur aan hun schuurkerk gaven. Zo bleef men in Vlierden ook in de eerste helft van de 19e eeuw kerken in de oude schuurkerk. Overigens eisten de katholieken daar wel de eeuwenoude kapel aan de Oude Torenweg terug, maar die was inmiddels veel te klein geworden voor de Vlierdense bevolking.


De afbraak van de lage kerk[bewerken | brontekst bewerken]

In 1808 werd de lage kerk afgebroken. Op 28 maart van dat jaar werd door notaris Gerrit van Riet de afbraak van de voormalige kerkschuur publiek verkocht in opdracht van pastoor Swinkels en de kerkmeesters Eimert Hendrik Goossens, Jan Peter van de Mortel, Johannes van den Boomen en Jan Thoro.[3]

Publieke verkoop afbraak kerkschuur
nr. Koop Koper Opbrengst
gld:st:penn.
1 een koop stro Eijmert Goossens 2:2:0
2 een koop stro Francis Pluijm 2:0:0
3 een koop stro Jan van Bommel 2:5:0
4 een koop stro Eevert van de Mortel 2:2:0
5 een koop stro Eevert van de Mortel 2:0:0
6 een koop stro Jacobus van de Meulenhof 2:1:0
7 een koop stro Willem Gerrit van de Mortel 2:4:0
8 een koop stro Pieter de Louw 2:10:0
9 een koop stro Jacobus van de Meulenhof 2:1:0
10 een koop stro H.G. van Brussel 2:13:0
11 een koop stro de overste[4] 2:2:0
12 een koop stro Dirk de Veth 2:2:0
13 een koop stro Willem Goris van de Mortel 2:6:0
14 een koop stro Jan van de Mortel 2:5:0
15 een koop stro Willem Bertrums 2:6:0
16 een koop stro Francis Nooijen 2:7:0
17 een koop stro Lambert Honings 1:17:0
18 een koop gebonden stro Dirk de Veth 2:6:0
19 een koop gebonden stro Johannis van den Bomen 2:12:0
20 een koop gebonden stro Willem Bruwman 6:0:0
21 een koop gebonden stro Pieter Munsters 2:18:0
22 een koop gebonden stro Willem de Veth 3:0:0
23 een koop gebonden stro Jacobus van de Meulenhof 3:6:0
24 een koop gebonden stro Gerrit Hendrik Munsters 3:6:0
25 een koop gebonden stro Willem de Veth 3:6:0
26 een koop gebonden stro Gerrit Hendrik Munsters 3:8:0
27 een koop gebonden stro Hendricus Vogels 2:16:0
28 een koop gebonden stro Hendrik Aarts 1:12:0
29 een koop gebonden stro Dirk de Veth 2:0:0
30 een koop gebonden stro Willem de Veth 1:18:0
31 een koop hout transportanten 2:12:0
32 een koop hout Arnold Meulendijk 1:10:0
33 een koop hout Jan Strijbosch 1:12:0
34 een koop hout Mattijs Manders 2:8:0
35 een koop hout Willem Slaats 2:12:0
36 een koop latten Eimert Hendrik Goossens 0:14:0
een koop latten Peter de Louw 1:5:0
36 een koop hout Jan Strijbosch 1:8:0
37 een koop hout Johannis van den Boomen 4:0:0
38 een koop hout de schout 4:8:0
39 een koop hout de heer Maurissen 2:4:0
40 een koop hout Jan Hendr. Meulendijk 1:10:0
41 een koop hout de heer Maurissen 3:0:0
42 een koop hout Jan W. Kuijpers 1:15:0
43 een kast Jan W. Kuijpers 3:8:0
44 een koop hout de heer Maurissen 8:0:0
45 een koop hout de heer Maurissen 4:0:0
46 een koop hout de heer Maurissen 3:0:0
47 een koop hout de heer Maurissen 3:0:0
48 een koop hout de heer Maurissen 3:10:0
49 een koop hout Peeter de Veth 4:0:0
50 een koop hout Lourens Jansen 2:0:0
51 een koop hout Mattijs van de Beek 2:10:0
een koop hout Peeter de Veth 0:14:0
52 een koop hout Willem Bertrams 2:6:0
53 een koop hout de schout 2:16:0
54 een koop hout de schout 4:0:0
55 een koop hout Mattijs van de Beek 3:0:0
56 een koop hout Joseph Beekers 4:0:0
57 een koop hout H.G. van Brussel 3:10:0
58 een koop hout Willem Slaats 3:12:0
59 een koop hout Willem de Veth 3:0:0
60 het poortje Eimert C Goossens 1:10:0
61 een koop hout Jan Lourens 0:15:0
62 een koop hout Mattijs van de Beek 5:8:0
63 een koop hout Jan Lourens 3:12:0
64 een koop hout Dirk Anth. Meulendijk 3:0:0
65 een koop hout Joseph Beekers 1:0:0
66 een koop planken Thomas Bankers 1:2:0
67 een koop planken Baselaer 1:2:0
68 een koop planken Baselaer 1:5:0
69 een koop planken Peter Joost Verberne 1:5:0
70 een koop planken Tomas Bankers 1:2:0
71 een koop planken 1:5:0
72 een koop planken Piet Corn. Munsters 1:4:0
73 een koop planken Jan Thoro 1:3:0
74 een koop planken Dirk Danenberg 1:10:0
75 vier bussel latten H.G. van Brussel 4:0:0
76 vierbussel latten H.G. van Brussel 4:0:0
77 vijf bussel latten dhr. Maurissen 3:2:0
78 veertien bussel latten G. van Schaijk 3:2:0
79 zeven bussel latten Arnold Meulendijk 1:12:0
80 vijf bussel latten Dirk de Veth 1:10:0
81 Dirk Ant. Meulendijk 2:0:0
82 vier bussel latten Eimert H. Goossens 2:0:0
83 vijf bussel latten Lourens Janssen 1:0:0
84 vier bussel dik roeden Andries van de Mortel 1:0:0
85 vier dik roeden Joseph Beekers 1:0:0
86 een koop plavuizen G. van Homberg 1:4:0
87 een koop plavuizen Anthonij Verhees te Asten 2:0:0
88 100 blauwe (bak) dhr. Maurissen 2:2:0
89 een koop plavuizen van 500 stuks Antony Verhees te Asten 7:0:0
90 een koop plavuizen van 300 stuks Lambert Hikspoors 4:10:0
91 een koop plavuizen van 200 stuks Tomas Bankers 3:0:0
92 een koop plavuizen van 250 Jan Hendrik van de Meulendijk 4:2:0
93 een koop plavuizen van 400 stuks Hendrik Dirk van de Mortel 5:15:0
94 een koop plavuizen van 400 stuks Dirk Swinkels 5:14:0
95 een koop plavuizen van 300 suks Johannis Welten 4:2:0
96 een koop plavuizen van 200 stuks Eimert C. Goossens 2:10:0
97 200 plavuizen Jan van Dinter 1:10:0
98 200 plavuizen Tomas Bankers 2:10:0
99 210 plavuizen Christiaan Lutters 2:14:0
100 200 plavuizen Joseph Beekers 2:16:0
101 400 plavuizen Hendrik Dirk van de Mortel 5:14:0
102 300 plavuizen Joseph Beekers 4:10:0
103 300 plavuizen Lambert Hikspoors 4:12:0
104 400 plavuizen Hendrik Aarts 5:18:0
105 200 plavuizen dhr. Maurissen 4:10:0
106 200 plavuizen dhr. Maurissen 4:0:0
107 104 Hollandse plavuien de heer Maurissen 3:0:0
108 300 kleine plavuien de schout 3:2:0
109 300 kleine plavuien Mattijs van de Beek 2:14:0
110 300 kleine plavuien Arnold Verhees 2:14:0
111 200 witte tegeltjes de heer Maurissen
112 46 Hollandsche plavuien de heer Maurissen 1:10:0
113 300 kleine plavuizen Willem van Eijk 3:0:0
114 een koop hout Dirk de Veth 1:12:0
115 een koop hout Dirk de Veth 2:2:0
116 een koop hout Dirk de Veth 2:4:0
117 een koop hout Jan van Lieshout 1:0:0
118 een koop hout Jan van de Mortel 1:5:0
119 een koop hout Peeter de Louw 1:4:0
120 een koop hout Jan van Lieshout 1:0:0
121 een koop hout Hendricus Brangers 1:4:0
122 het ocsaal met hetgeen daarbij behoort H.G. van Brussel 31:0:0
122 b de vijf gebonten J. de Voogd 109:0:0
123 de twee voorste gebonten Poulus Coolen 43:0:0
124 het middelste gebont J. de Voogd 20:0:0
125 de twee laatste gebonten Joseph Weijers 61:0:0
126 een deurgebont J. de Voogd 4:6:0
127 een deurgebont J. de Voogd 4:6:0
128 een deurgebont H.G. van Brussel 4:16:0
129 een deurgebont Thomas Bankers 5:0:0
130 een buitendeurgebont J. de Voogd 6:8:0
131 een raam nr 1 Thomas Bankers 5:12:0
132 een raam nr. 2 Thomas Bankers 5:12:0
133 een raam nr. 3 Mattijs van de Beek 5:10:0
134 een raam nr. 6 Jan de Wit te Someren 4:2:0
135 een raam nr. 7 Jan Hurkmans te Someren 3:14:0
136 een raam nr. 9 Jan de Wit te Someren 4:2:0
137 een deur en deurgebond Andries van de Mortel 7:0:0
138 de voorgevel met de zijmuur tot de eerste raam begint Peter van Dinter 36:0:0
139 van de eerste tot de tweede raam aan de zuidzijde Jan (Heijhouts) 8:0:0
140 van de tweede tot de derde raam M. van Schaijk 5:0:0
141 van de derde tot de vierde raam Francis L. Smits 7:5:0
142 a van de vierde tot de vijfde raam Dirk de Veth 7:10:0
142 van de vijfde tot de 6 raam Johannes Evert Meelis 7:0:0
143 de westgevel H.G. van Brussel 30:0:0
144 de binnengevel met de muurtjes Dirk de Veth 12:10:0
145 van de eerste tot de tweede raam aan de noordzijde Leonard Kuijpers 6:10:0
146 van de tweede tot de derde raam Mattijs van de Beek 9:0:0
147 van de derde tot de vierde raam Arnold Verhees 7:10:0
148 van de vierde tot de vijfde raam J de Voogd 10:5:0
149 van de vijfde tot de zesde raam Joseph Weijers 10:0:0
Totaal 774:10:8
Bronnen, noten en/of referenties
  1. H.N. Ouwerling - Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden, 1933 Helmond.
  2. Collectie Rijksarchief N.Br.1557-1817 RANB 178 inv. nr. 127 folio 479 – vrijdag 23 mei 1788 - regest Henk Beijers
  3. Notariële akte in het Historisch Informatiecentrum Eindhoven (RHCe) - Rechterlijk archief schepenbank Deurne toegangsnummer 13183 inv.nr. 178 B2
  4. Met de overste wordt waarschijnlijk Christiaan Leonhardi bedoeld.